GJESTEKOMMENTAR: Kva har tre gardsgutar i byen å gjere, som bygdeforskarar – når det vårast og kjelvene vaknar til liv?
Så sat me der, midt på blanke føremiddagen, tre vaksne gardsgutar kring kaffibordet på jobben i tjukkaste byen. Me hadde kvar vår kopp kaffi, rett nok ikkje caffè latte, men likevel. Det kvite motlyset frå sommardagen skein inn frå vindauget, tvers gjennom sjelene våre, og alle tre heldt me hendene stramt om kaffikoppane, som for ikkje å svinna bort i lyset der me sat.
Slik sat me og fortalte kvarandre om problema våre i arbeidsdagen. Om korleis me berre sat og fikla med pc-en, korleis me ikkje fekk gjort noko, kor vanskeleg det var å koma i gang med å skriva og slikt. Under overflata ulma noko eksistensielt: Kva gjorde me eigentleg her?
Meininga med livet
Ein slik situasjon er nok nærast utenkeleg for gardbrukarane i generasjonane før oss. Ikkje det at dei ikkje hadde sine problem, dei òg. Men dei visste alltid kva dei gjorde, og kvifor. Når du har dyr som skal fôrast og avling som skal haustast, då har du verken tid eller grunn til å driva med eksistensiell surmuling.
Sjølvsagt kan me ikkje klaga. Me har lange utdanningar og fleksible, makelege jobbar der me for det meste får driva på med det me likar. Likevel tek eg meg i å undrast, somme gonger, på om ikkje det gardsarbeidet som eg vaks opp med, er den type arbeid som verkeleg kan gje ro og meining.
Ein av dei to karane eg sat med var noko eldre enn meg, og gardslivet var for han definitivt valt bort for godt. Han sa: «Det blir ein del av deg som aldri svinn bort, gardsarbeidet. Når det vårast, kjenner du det kribla i hendene, og frå ein eller anna stad kjem luktene av mold og gras framfor deg.» Det er sant det. Det sit i oss. Han var noko blank i augo då han sa dette. Me såg alle raskt ned i koppane våre.
Ei gong var eg på eit seminar i Oslo. Det finst faktisk eit heilt segment av den øvre middelklassa som tilsynelatande ikkje gjer anna enn å valsa rundt i Oslo sentrum, frå frukostseminar om morgonen til samtale på Litteraturhuset om ettermiddagen. Eg har sjølv vore med på det, og ei av desse gongene kom eg i snakk med nokre folk. Dei kom òg frå bygda, og med eit vart plutseleg det viktigaste av alt kor mykje dyrka mark me hadde heime på garden. Fokuset var på den fine, gode kjelva langs elva som eg var med på å dyrka opp, saman med far og farfar og brørne mine. Det sit i, det forblir viktig.
Framandgjeringa
Gode, gamle Karl Marx seier at problemet i moderne kapitalistiske samfunn er at dei som arbeider, blir framandgjorde frå arbeidet dei gjer. Arbeidet er ikkje lenger ein prosess med ibuande meining, men tomme mekaniske rørsler som tener kapitalen til slutt. Dei globale matsystema er kanskje noko av dei verste døme me har på kor gale av stad og kor kraftig integrert ein produksjon kan bli i kapitalen sine nett. Men på bakken, så å seie, på mange familiegardsbruk, er situasjonen ein annan.
Når eg er heime på garden vår og arbeider i lag med far og farfar, når mor og brørne mine òg er med, då kjenner eg meg i eitt med meg sjølv og verda rundt. Her arbeider me i timesvis og dagevis utan eigentleg å få lønn for det, men det er jobben i seg sjølv som er lønna, og måltidet etterpå og det å sjå resultatet av arbeidet stå der neste år og om ti år – kanskje òg om 50 år?
Men det er klart, det blir mykje arbeid, kanskje somme gonger for mykje slit. Og til kva nytte? Dei gamle grekarane skydde arbeidet. Idealet var å eiga jord som andre – vanlegvis slavar – kunne jobba på. Òg ifølgje Bibelen er arbeidet ei last som fall over mennesket etter bortvisinga frå hagen, der alt vaks utan slit. I den protestantiske tradisjonen har rett nok arbeidet fått ei mykje meir positiv rolle, det er rett og slett ein veg til frelse.
Mange av dei fortidige yrkesbrørne til meg og dei to andre bondesønene på kontoret jobba og sleit nok fælt mykje i sitt protestantisk/pietistiske mørke. Det er det visseleg mange bønder som gjer i dag òg, men av heilt andre grunnar. Dei jobbar og jobbar dag og natt for å henga med i den økonomiske utviklinga. Forskjellen er at for dei hardtarbeidande bøndene i dag finst frelsa berre som eit pervertert paradis av masseprodusert mat i global skala. I ein slik kontekst gjev arbeidet også minimalt av meining i det store biletet.
Endring?
Dette snakkar me òg mykje om når me sit ved kaffibordet på kontoret i byen, eg og dei andre bygdefolka som har vorte bygdeforskarar. Og kanskje er det nett her at arbeidet vårt kan gje meining. Me kan utforska, avdekka og analysera – i våre beste stunder kan me få fram røystene og erfaringane til bøndene og bygdefolket. Kan hende kan me då vera med på å endra verda, på same måte som bonden endrar landskapet i det han gjer det om til beite og avling for framtida. For å avslutta med Marx: Han skreiv ein stad at oppgåva ikkje berre er å tolka verda, men å endra den.
Slik kan ein fabulera over ein kaffikopp på kontoret. Men kven veit – kanskje skulle me heller koma oss til gards att for å putla i molda, slik forfedrane våre har gjort i generasjonar før oss?
Denne gjestekommentaren ble publisert i Stavanger Aftenblad og på aftenbladet.no den 20.05.2019.
