Bygdepo­pu­lismen som forsvann

Eg køyrde rundt og leita etter høgrepopulismen, men fant han ikkje. Om framtidas bygdeopprør går til høgre eller venstre er eit opent spørsmål.

Dette er en kronikk. Kronikken gir uttrykk for skribentens holdninger og er skrevet av Eirik Magnus Fuglestad som er forsker ved Ruralis.

Det siste året har eg vitja små bygdebyar og einslege gardsbruk i Sør-Noreg på jakt etter eit skrømt: populismen. Nett slik Karl Marx hevda at kommunismens spøkelse fór gjennom Europa i si tid, slik hevdar mange i dag å ha sett populismespøkelset på høglys dag der ute på det europeiske kontinentet. Finnast dette skrømtet også i Noreg?

Eg kjem køyrande på smale, buktande vegar gjennom ei låghei av skog og ville blomar. Natta eg køyrer i er mest for dag å rekna, endå klokka viser at det er seint, men lufta har denne stilla over seg, og det grålege lyset som alltid avslører sommarnatta i Sør-Noreg. Ned skrenten på høgre side av vegen kan eg skimta hus mellom trea, langt der nede ein stad. Endeleg nede, og ferdig med dei tallause hårnålssvingane, er det eit bygdesentrum som openberrar seg for meg.

Det er eigentleg eit aldri så lite under dette her: alle desse relativt velståande bygdebyane som ligg løynde langt borte frå alt som kan minna noko sentralt. Dei er resultat av tre historiske utviklingar i nyare tid: den særeigene norske distriktspolitikken, vasskrafta, og «oljå», som dei seier i Stavanger.

Men noko er i ferd med å skje. «Dei døyr langsamt», har bygdesosiologen Bjørn Egil Flø sagt om det som no skjer med bygdene våre. Sjølv ikkje gamaldags, sosialdemokratisk styringsvilje og protestantisk arbeidsetikk, blanda med noko så alvorsamt, økonomisk som grunnrente, kan stå i mot dei tunge trendane: demografisk utvikling, nyliberalisme og den globale kapitalen.

Den langsame bygdedøden som Flø talar om, har mange symptom: fråflytting, nedlegging av offentlege tenester og utflytting av næringsliv, dårlegare økonomi for jordbruk og sentralisering av ressursar og fiskekvotar for å nemna noko. I skuggen av desse endringane har det gradvis bygga seg opp eit sinne, og ikkje minst ei kjensle av avmakt, i store delar av bygde Noreg.

Det norske bygdefolket har likevel ikkje reist seg i protest på same måte som til dømes dei gule vestane i Frankrike, og dei har ikkje politisk gått til høgrepopulistane som i USA og EU. Så, kva er det som eigentleg rører seg i folka som bur i Bygde-Noreg? Og kvifor protesterer dei ikkje meir høglydt – eller meir politisk, slik som bygdefolk i andre land?

I ei bygd snakka eg med folk som var særs opptekne av demokrati. Dette hadde si forklaring i at den landlege innlandskommunen dei budde i, hadde blitt slått saman med ein større bykommune ute ved kysten

Eg vart fortalt om rotete prosessar, om forslag som vart trumfa gjennom, om stat og statsforvaltar som for ei gongs skuld brukte urimeleg rask tid på saksbehandling, slik at kommunane kunne slåast saman kjap­past mogleg.

I etterkant av kommunesamanslåinga vart eg fortalt om eit stort folkeleg engasjement for å få den nye storkommunen oppløyst – alt frå dør-til-dør-kampanjar og det å hyra inn eit firma for å gjera spørjeundersøking – og om ei like stor uvilje frå sentrale styresmakter til å høyra på dette engasjementet.

Dei som eg snakka med her, fortalde om ei maktesløyse og om ei form for svik frå storsamfunnet. Og sviket, det var nok mot dei, bygdefolka, og mot deira livsstil og mot kommunen som forsvann – og med kommunen sentrale delar av ein lokal og intim infrastruktur – men aller mest, sa dei, var sviket mot sjølve demokratiet.

Det som menneska eg snakka med kjende sterkast, var kjensla av å verta oversett, av å ikkje bli tekne på alvor, av å ikkje bli høyrde. I litt mindre uttalt form var også dette ein gjengangar hjå nesten alle andre eg snakka med i andre bygdesamfunn. Sjølv om det ikkje var konkrete ting som hadde skjedd i bygda, sjølv om det ikkje var spesifikke ting folk var misnøgde med, så kom nesten alle inn på dette med at «dei i Oslo» ikkje såg oss.

Det var ei klar kjensle hjå mange at livet der ute i bygdene eigentleg ikkje betydde noko for dei som bestemmer, og ei mistanke om at dei viktige avgjerslene som vart tekne av dei som bestemmer, til sjuande og sist ikkje ville ta omsyn til kva som skjedde i bygdene; skulen ville ikkje bli redda, vindturbinane ville koma uansett, hjørnesteinsbedrifta ville bli lagt ned, og bestemor måtte nok på gamleheim langt borte i byen til slutt uansett.

Likevel, sjølv ikkje dei som kjende seg aller mest svikne av dei som styrer, av politikarane eller av byråkratane, kunne tenkja seg å røysta på nokon som vil fundamentalt rokka ved det politiske systemet vårt – slik ein populist gjerne vil. Når eg spurde kva som måtte gjerast viss ikkje ting endrar seg, viss maktesløysa, sviket og kjensla av å ikkje bli høyrd blir større og varer lenger, så seier alle at; nei me får no berre halda fram med å røysta på dei partia me har, få inn nye og betre folk.

Nokre sa rett ut til meg at me er for velfødde her på berget til å gjera opprør. Og sant nok, å leva i dei sosiale og økonomiske ruinane som mellom anna Thomas Seltzer viste oss i dokumentaren UXA, eller å vera tredje generasjons arbeidslaus i den franske røynda som til dømes Éduard Louis beskriv, er noko heilt anna enn å bu i ei vanleg norsk bygd i 2024. Tillita til politikken og embetsverket er der ennå hjå alle eg snakka med, men det ligg ein stadig større resignasjon under her: ei kjensle av å ikkje bli høyrd og å ikkje bety noko.

Geografen Andrés Rodríguez-Pose har meint at mange av dei som har gått til dei populistiske partia i Europa gjer det fordi dei kjem frå «stader som ikkje betyr noko». Dei norske distrikta betyr framleis noko: det finnast smelteverk, verft, fisketrålar, jordbruk og turisme som framleis er viktige sosioøkonomiske aktivitetar. Men, det kan verka som at stadig meir makt og verdi og menneske vert samla i dei store byane som blir sine eigne globale økonomiske system. Dette blir då eit sosio-politisk skilje mellom det som briten David Goodhart har kalla «somewheres» (dei på bygda) og «anywheres» (dei i byane).

Franskmannen Christophe Guilluy har gått endå lenger og snakkar om dei framveksande globale byane som «dei nye citadella». Dette er ein sterk metafor som impliserer at den urbane mellomklassa murar seg inn i mektige borgbyar, der distrikta berre blir eit omland.

Mange av dei eg snakka med har, om ikkje heilt uttalt, i alle fall underliggjande, ei kjensle av at Oslo, og styringseliten der, representerer eit slags uinntagelig citadell. Framleis er ikkje denne kjensla veldig uttalt, og dette er nok berre i ei viss grad ein realitet. Men, dersom trenda med sentralisering av makt og verdiar og menneske held fram med å laga ei stadig større kløft mellom ein stadig større urban mellomklasse og folk i bygdene, kan dette endra seg.